نان آورهایی که آرزوهای کودکانه را فراموش کرده‌اند

کودکان کار؛ هنوز هم موضوعی مغفول و فراموش شده در رسانه ملی است. رسانه‌ای که تنها نشان دادن دنیای سخت این کودکان را دستورکار خود قرار داده و تلاشی در جهت ارائه راهکار برای حل این معضل اجتماعی انجام نمی‌هد
 متن کامل در ادامه مطلب...

 چند شب پیش برنامه «ماه عسل» میزبان کودکان کار بود. گویا اعتراضات سال گذشته فعالان اجتماعی و حقوق کودک به رفتار احسان علیخانی (مجری) تاثیرگذاشته‌ است. او که سال گذشته با آوردن کودکی بی سرپرست به برنامه اش و هدیه دادن او به یک خانواده انتقادات زیادی را به سوی خود سبب شد، امسال تلاش کرده بود با دعوت از کودکان کار تا حدی خاطره آن انتقادات و گلایه ها را پاک کند.

اما آنچه در برنامه چند شب پیش علیخانی مشهود بود، عدم تسلط او به بحث کودکان کار و مشکلات این کودکان بود که از آن به عنوان موضوعی «متفاوت و جذاب» نام می برد. سوال‌هایی که دلیل کار کودکان را تنبلی پدرانشان نشان می‌داد و هیچ اشاره‌ای بر بحران اقتصادی کشور و نقش آن در افزایش کودکان کار نداشت. 

تفاوتی که شاید در برنامه امسال علیخانی به نسبت سال گذشته وجود داشت این بود که او ضمن آنکه تلاش داشت برنامه خود را به نحوی جذاب کند تا آمار مخاطبان خود را هم بالا ببرد، رابطه صمیمانه و دوستانه ای را هم توانست با کودکان دعوت شده به این برنامه برقرار کند. با این وجود چهره «متعجب» مجری برنامه ماه عسل و البته ما مخاطبان در مقابل پاسخ های این کودکان، به نحوی گویای فاصله شناخت و فهم بسیاری از ما من جمله مجری برنامه با زندگی این دسته از کودکان بود.

خود این کودکان کار اما روای خوب و منبع خبری مناسبی برای بیان دنیای سخت کودکانه شان بودند. کودکانی که در نهایت سادگی حقایق زندگی شان را بیان می کردند و ما همچنان متعجب.

رضا؛ پسر 13 ساله ای که از 10 سالگی پای دستگاه پرسکاری ایستاده بود تا به قول خودش خرجی خانواده اش را بدهد. اویی که وقتی مجری برنامه تلاش می کرد کار کردنش را بزرگ جلوه دهد و دائما با عبارت «مرد شده‌ای» او را تحسین کند، خیلی ساده پاسخ داد«من از اینکه کار می‌کنم ناراحتم، کودکان باید تحصیل کنند، معلم و مهندس بشن. نه اینکه با دستگاه پرس خطرناک کار کنند. ما به پول نیاز داشتیم چون صاحب خانه می‌خواست خانه ما را کوچک کند و مادرم گفت مجبوری و باید کار کنی.» این پاسخ رضا به احسا علیخانی بی شک همان تفاوتی بود که بین دنیای ما با دنیای سخت این کودکان وجود داشت.

نگاه کلیشه ای و غیرمسئولانه رسانه ملی به  کار کودک

در همین راستا معصومه وطنی، از فعالان حوزه کار کودک در گفتگو با نامه نیوز با اشاره به برنامه های صداوسیما با موضوع کار کودکان،  اظهار داشت: در سال‌های اخیر چند بار صداوسیما با مسأله کودکان کار به طور کاملا غیرمسئولانه برخورد کرده‌است. برنامه‌ها و سریال‌هایی که تاکنون به این موضوع پرداخته بودند، چهره‌ای نادرست از وضعیت این کودکان ارائه کرده بودند اما برنامه اخیر ماه عسل تاحدی متفاوت از رویه سابق رسانه ملی بود و  می تواند گفت تا حد زیادی در جلب توجه مخاطبان به این مسأله مفید بود.

وی تصریح کرد: گرچه در شناساندن وضعیت این کودکان و شرایط زندگی آنان از رسانه‌ای که متعلق به مردم است بیش از این‌ها انتظار می‌رود، به عقیده من کوتاهی مسئولان رسانه ای کشور در این مقوله نابخشودنی است. اما بدون در نظر گرفتن این مسایل، برنامه ماه عسل در این مورد نمره قبولی می‌گیرد.

در سویی دیگر اما شیوا شریف زاد یکی دیگر از فعالان حقوق کودک معتقد به آن است که کرامت کودکان در این برنامه زیرپا گذاشته شد. او هم با اشاره به اعتراض‌هایی که فعالان اجتماعی و حقوق کودک به برنامه سال گذشته ماه عسل و نحوه برخورد آن با مساله‌ کودکان بی‌سرپرست یا بدسرپرست شد، به نامه نیوز می گوید: امسال نیز به گونه‌ای دیگر شاهد زیر پا گذاشتن کرامت انسانی کودکان از طرف این برنامه بودیم. بدون شک مطرح کردن مشکلات این گروه اجتماعی در برنامه‌های تلویزیونی گامی مثبت در جهت جلب افکار عمومی به سمت این مساله و تلاش برای رفع آن است، اما چگونگی برخورد با کودکان در خلال این برنامه مساله‌ای است که در صورت بی‌توجهی به آن، آسیب‌های بیشتری را متوجه آنان خواهدکرد.

شریف‌زاد  با بیان اینکه نفس نمایش چهره و افشای هویت کودکان در این برنامه به عنوان کودک کار خلاف ارزش‌های حقوق بشری و حقوق کودکان است، افزود: خصوصاً زمانی که با تلاش برای پررنگ کردن وضعیت فرودستی آنان در قالب جمله‌هایی چون « با دکور برنامه ی ما ( در حین اشاره به زیبایی و شیک بودن آن) یاد چه چیزی می‌افتی؟» و یا زوم کردن بر دمپایی‌های آن‌ها و جوراب سوراخ آن‌ها همراه شود.

این فعال حوزه کودک تاکید دارد: مواجه شدن با مشکلات حوزه کودکان از جمله کار کودک بدون مشورت با کارشناسان و فعالان این حوزه، موجب تغییر در گفتمان آن و منحرف شدن موضوع از مسیر اصلیش می‌شود.

شریف‌زاد با اشاره به اینکه در کلیه‌ اسناد داخلی و بین‌المللی، کار کودک منع شده‌است، می گوید«کار کودک به دلیل تبعاتی که بر جسم و ذهن آن‌ها می‌گذارد و موجب محرومیت آن‌ها از ملزومات یک زندگی کودکانه در مسیر رشد مناسب و سالم می‌شود، ممنوع شناخته‌شده‌است. جای هیچ گونه شکی نیست که کودکانی که به دلیل وضعیت معیشتی خانواده خود مجبور به کار می‌شوند، کار بسی دشوار و طاقت فرسا و در عین حال با ارزش انجام می‌دهند. اما دفاع از این کار اجباری در خلال عباراتی که آن‌ها را "نان آور خانواده" و " یک مرد کامل" می‌داند، آن‌ها را از موقعیت کودکانه خود خارج می‌کند، بهشان برچسب بزرگسالی می‌چسباند و موجب مشروعیت یافتن بیش از پیش این مشکل اجتماعی می‌شود. خصوصاً که تبعات منفی کار کودکان در این میان به فراموشی سپرده می‌شود و به جای جلب افکار عمومی به سمت نقش جامعه و مسئولان در مقابل این موضوع، تنها به موجبی برای دلسوزی و تحسین این کودکان برای تاب آوردن زندگی با چنین مشکلاتی تبدیل می‌شود.»

وظیفه رسانه ملی چیست؟

«رسانه ملی چه وظیفه ای در قبال موضوع کودک کار دارد؟»؛ سوالی که ما از وطنی ؛ فعال حوزه کار کودک پرسیدیم و او پاسخ داد« خود من مخاطب برنامه ماه عسل نیستم اما با توجه به حساسیت موضوع، این بخش از برنامه را از طریق اینترنت دیدم بنابراین قالب کلی برنامه را نمی‌دانم. شاید این برنامه برای انجام بحث‌های کارشناسی و تخصصی که به راهکارهایی منجر شود، مناسب نباشد و حد این برنامه در حد جلب توجه جامعه و تلنگر زدن به کسانی که تاکنون به این موضوع بی توجه بوده‌اند، باشد.

وی با بیان اینکه وظیفه صداوسیما به این اندازه محدود نمی‌شود، تصریح کرد: قطعاً نیاز است که نه یک برنامه بلکه مجموعه‌ای مستمر از برنامه‌های دقیق و مطالعه شده توسط افراد متخصص و کارشناسان و فعالان در این زمینه تهیه شود. برنامه‌ای که به وضعیت زندگی این کودکان، دلایل سوق یافتن آنها به کار و در کل پدیده کار کودک و پیامدهای جبران ناپذیر آن در زندگی این کودکان و جامعه بپردازد. فراموش نکنیم که کودکان کار تنها در تهران نیستند بلکه در بسیاری از مناطق کشورمان در شرایط سختی کار و زندگی می‌کنند.

این فعال حوزه کودکان با ارائه این پیشنهاد که «انتظار می رود در سطحی بالاتر  یک گروه حقوق کودک زیرمجموعه گروه اجتماعی یا گروه دیگری در صداوسیما تشکیل گردد.»، خاطرنشان کرد: این گروه نه تنها با تمرکز بر این موضوع‌ها می تواند در مسیر برنامه سازی حرکت کند بلکه می تواند با نگاه موشکافانه بر سایر برنامه‌های صدا و سیما نگرش حقوق کودکان را به درستی در آنها جاری کند. توجه داشته‌باشیم که کار کردن کودکان، محروم کردن آنان از حق کودکی کردن آنان است، این امر یک موضوع اساسی در حقوق کودکان است.

صدا و سیما باید عمیق‌تر به مساله کار کودک بپردازد

وطنی در بخشی دیگر از گفتگوی خود با بیان اینکه برنامه ماه عسل فقط یک آشنایی با چند کودک کار بود و به موضوع کار کودک نپرداخته‌بود، ادامه داد: در واقع به دلیل همین آشنایی کوتاه و گذرا، صداو سیما باید عمیق‌تر هم به این موضوع بپردازد تا شبهاتی که این برنامه ممکن است ایجاد کرده‌باشد برطرف شود. به عنوان مثال ممکن است این شبهه ایجاد شده‌باشد که تنبلی یا بی مسئولیتی پدر عامل روی آوردن کودکان به کار باشد. در صورتی که بدون پرداختن به ریشه‌ها نمی توان به دلایل و عوامل اصلی این موضوع رسید. یا اینکه ممکن است تصور شود که دستفروشی این کودکان بسیار درآمدزاست و خانواده‌ها برای سوءاستفاده، از آنان کمک می‌گیرند نه نیاز واقعی‌شان.

این فعال حوزه کودک درباره واکنش های متعجبانه مجری برنامه ماه عسل در مقابل پاسخ های کودکان کار دعوت شده، نیز می گوید: به نظر می‌رسید مجری برنامه آگاهی زیادی در مورد این کودکان و زندگی آنان نداشت اما با این وجود برخورد محترمانه‌ای از ایشان دیدم. گرچه من در سال گذشته به طور اتفاقی دو برنامه از ماه عسل را دیدم و برخورد مجری برنامه از نظر من به شدت قابل انتقاد بود البته به یاد ندارم که مجری ایشان بودند یا کسی دیگر.

وی اظهار داشت: علیرغم رفتار محترمانه ایشان باید به چند رفتار ایشان هم اشاره کنم که نادرست بود و شاید ناشی از نا آشنایی شان با کودکی و حقوق کودک بوده‌باشد. اینکه بارها مطالبی با این مضمون بیان کردند که این کودکان مرد شده‌اند و به این دلیل که زود وارد کار شده‌اند در آینده زندگی موفقی خواهند داشت. ایشان توجه نداشتند که طی نکردن مسیر طبیعی رشد و کودکی نکردن و زود مرد یا زن شدن لطماتی به انسان می‌زند که هیچگاه جبران نخواهدشد و همیشه ردپای آن در زندگی باقی می‌ماند. یا آنجا که تأکید بر خانم بودن دختربچه می‌کند و برای تأیید حرف خود نظر پسران هم می‌پرسد رفتار آگاهانه‌ای نیست.

این فعال کار کودک افزود:مطلب دیگری هم که شاید به کارگردان برنامه مربوط باشد نحوه نشستن کودکان و فاصله انداختن بین دو کودک پسر و یک کودک دختر بود که حتی در نماهای نزدیک هم دوربین این سه را در یک کادر قرار نمی‌داد. البته القاء جداسازی جنسیتی بین کودکان به یک نماد جا افتاده در صدا و سیما تبدیل شده‌است